Ingar Kaldal: Utstillinga "Livsbilder" ved Trøndelag Folkemuseum

På Sverresborg i Trondheim, kong Sverres gamle borg, har Trøndelag Folkemuseum i seinare år vorte bygd ut til eit så å seie nytt museum. Frå å vere eit typisk regionalt folkemuseum, med vekt på å vise fram liv og bygningar frå bonde- og bygdemiljø, har museet no fått ferdig ei byavdeling som viser gatemiljø og urbane trehus, og eit imponerande nytt hovudbygg med auditorium, arbeids- og seminarrom, og lokalar som kan fyllast med store og små utstillingar. Det er her vi finn den nye basisutstillinga ”Livsbilder”, som her skal presenterast.

Menneskelivet i fokus
Som strukturerande prinsipp for utstillinga har museet vald livet sine aldersfasar: barndom, ungdom, vaksenliv og alderdom. Innanfor kvar av desse fire hovuddelane har ein så prøvd å femne fleire sider ved livet, med utvalde glimt frå både kvardag og helg, by og land. Periodemessig er det dei siste hundre og femti åra det handlar om, og grundigast tida frå slutten av 1800-talet til "vår tid", det vil seie fram til 1970-åra og deromkring. Tida spenner såleis frå det dagens femtiåringar har hørt noe om frå besteforeldra sine, til det folk som enno er rimeleg unge har opplevd sjølve, men no kan snakke nostalgisk om. For svært mange er det altså mye å dra kjensel på her. Det hindrar ikkje at både unge og gamle her først og fremst har mye å lære. Sjølv har eg sett utstillinga fire gonger, og kvar gong oppdaga nye ting, og ikkje minst: fått nye tankar.
 Denne utstillinga uttrykker ein ekte vilje til å fokusere på menneskelege sider ved det som blir vist fram. Same kor mye det er ting, redskapar, materialar, klede, kjørety eller pynt ein får sjå, og same kor daude alle fortidslevningar elles kan vere, får ein her gode assosiasjonar om kva dei har betydd i menneskelege samanhengar. Det menneskenære blir også markert alt i inngangspartiet til utstillinga, der ein blir møtt med Christian Eggens maleri av ein morgon i Ravnkloa, fiskehamna i byen, i 1893. Automatisk fokuserer ein på eit av dei mange menneska i bildet, og tenker: kva slags liv levde ho som står der med handlekorga si?

Frå vogge til grav
Så kjem ein inn i første rommet, der det handlar om fødsel og dåp, og barna sin kvardag. Den historiske tesen ein blir presentert for om barndommen, er at den frå slutten av 1800-talet vart meir og meir prega av leik, og mindre av arbeid. Også i dei første barnehagane, barneasyla, handla det i tidlegare tider mye om å lære ungane å arbeide, og unngå ”ørkesløshet”.
 Neste etappe er ungdommen. Der får ein høre om konfirmasjon, kjærleiksliv, korleis melkerampa var ein møtestad før i tida, og korleis det etter kvart voks fram ein eigen ungdomskultur med popmusikk, ungdomsblad, ungdomsopprør og eigne politiske uttrykk. Her kjem det tydeleg fram korleis dette vart ein kultur der det gjaldt å skilje seg ut frå den rådande vaksenverda, samtidig som ungdomstida ikkje slutta å vere prega av overgang nettopp til den same verda.
 Eit av dei tema som står sentralt i bildet av vaksenverda, er arbeidslivet. Vidare handlar det om offentleg underhaldning, der ein gjennom plakatar, bilde og musikk får smakebitar frå det folk kunne more seg med på fritida i byen, og for det tredje giftarmål og ekteskap, med brudestas og bilde i ulike fasongar. Det siste temaet er også via ei heilt spesiell avdeling i utstillinga: eit multimediashow om ”Trønderbrura”. Tema i forteljinga er klassisk og velkjent, forelsking og giftarmål i det gamle bondesamfunnet, med ingrediensar av mye anna enn berre kjærleik, ikkje minst økonomi. Opplegget er ein effektfull kombinasjon av videofilm, musikk, bildespel, stemmar som fortel på breitt bygdemål, og eit festbord som kjem opp av golvet, presten sin tale, brudegåver og andre gjenstandar som hører med, og som det blir sett lys på i tur og orden, medan publikum blir snudd omkring på eit dreibart golv slik at dei ser dit dei skal. Historia har ein irriterande brist ved at jenta i ein fase snakkar om å ”gå på fossen” fordi ho ikkje får den ho vil, men plutseleg likevel blir lykkeleg gift – utan nærare forklaring. Dermed blir bodskapen forvirra, i eit opplegg som elles er imponerande og uttrykksfult.
 Siste avdelinga om alderdom legg vekt på å vise korleis dei gamle i første del av perioden, som dei unge, ikkje var så avsondra frå resten av samfunnet som dei vart seinare. I denne avdelinga handlar det elles forholdsvis mye om døden, og det som har vore knytta til den av skikkar, symbol og annleis estetiske uttrykk enn i vår tid.
 Ein ulempe med livsfasestrukturen i utstillinga er at den som går igjennom ho ikkje får mye inntrykk av at det har vore fleire epokar, enn kanskje to: den gamle tida som rådde til slutten av 1800-talet, og endringane etter da til dei mønstra som rår i vår tid. Dermed blir det at historiske endringar gjerne har skjedd gjennom mange fasar, også i dette tidsrommet, til dels borte. Men sjølvsagt: utstillingar må forenkle.
 På den andre sida ligg det her også viktige fordelar: utstillinga framstiller ikkje fortida som ei unilinær og stor forteljing der ein i fase etter fase kan følgje ”framsteget” eller ”utviklinga” fram mot vår tid. I staden får ein her fram at alle delar av livet har si historie, og at sjølv dei mest allmennmenneskelege tema, som fødsel, leik, kjærleik, arbeid og død, har gjennomgått interessante historiske forandringar, og altså ikkje er tidlause. Å få noen til å tenke over det, er gull verdt.

Arbeid og ”arbeid”
Som nemnt er det ein kvalitet med denne utstillinga at ein kan finne noe nytt om ein ser ho fleire gonger, og det gjeld ikkje berre detaljar, men også perspektiv. Eit eksempel på spørsmål som ein kanskje ikkje tenker over ved første besøk, er kva utstillinga fortel om arbeid? Og da tenker eg ikkje på kva slags arbeid og arbeidsgrupper ein blir presentert for - og ikkje, men kva som blir fortalt om folks forhold til arbeid før overgangen til ”vår tid”: før var barndommen altså meir fylt av arbeid. I ungdomstida gjekk folk likevel ”ut i arbeid” – altså må ”arbeid” ha vore noe anna for ungane likevel, enn det dei gjekk seinare "gjekk ut i". Det utstillinga fortel om arbeid i vaksenverda, er i tillegg til nokså forventa bilde frå fabrikkar, at giftarmål i tidlegare tider var meir ein arbeidskontrakt, og mindre ei kjærleikspakt, enn seinare. Og om dei eldre får ein vite at dei tidlegare var sett meir som ein ressurs, mellom anna fordi dei gjennom handarbeid og handverk lærte opp dei unge. Altså handla både barndom, ungdomstid, ekteskapsinngåing og alderdom meir om arbeid før, og arbeidet var noe fleire grupper tok del i på ulike vis. Men var dette ”arbeid” i same meining som vi legg i det i dag?
 Eit anna spørsmål ein her kan stille seg, er kva det innebar for folk at så stor del av livet handla om arbeid. Det er ei kjent sak at det både til barnearbeid, ”brødekteskap” og gamle folk sine ”plikter” til å arbeide for føda, kunne vere knytta tvang, undertrykking og overgrep. Her får vi høre at dei gamle vart sett som ressurs (og det var vel bra), men ikkje mye om korleis dei vart sett på når dei ikkje greidde å vere det lenger.
 Ein tankevekkar om kor historisk omskifteleg begrepet "arbeid" er, får ein også når det i ein tekst om død og gravferd i gamle dagar kjem att i vår tids nykonstruksjon: "sorgarbeid". Ein kan sjå det som anakronisme, men også som eksempel på korleis ei utstilling om såpass grunnleggande og komplekse sider ved livet gir noe å reflektere vidare over.

Konklusjon
Når dette er ei utstilling verdt å komme tilbake til, er det ikkje berre fordi ho rører ved mye som ein treng tid til å tenke over, men fordi ho er utforma estetisk slik at ho er triveleg å gå omkring i. Det dempa lyset gjer det naturleg å dvele på kvar plass det er noe å sjå eller lese, sjølv om folk med dårleg syn kanskje ser det annleis. Tekstane verkar i motsetning til mange andre utstillingar passande dimensjonerte. For utlendingar finst eit hefte i ekspedisjonen med tekstane på engelsk, men dei hadde truleg hatt enda betre utbytte om dei sto på veggen. Elles finst det midt i utstillinga ein leikeplass i ei stor skute, der ikkje er vanskeleg å få ungane til å trivast både vel og lenge, sjølv om min femåring kvar einaste gong har vorte minst like fasinert av den ekte trikken. Konklusjon: her finst mye både å diskutere og å varme seg på, og begge delar er med på å gjere ”Livsbilder” til ei vellykka historisk utstilling.