Artikkelen er ein bearbeidd versjon av eit føredrag på Nord-Norske historikardagar i Narvik 10-12. september 1999.

Ingar Kaldal:
Å studere bykultur. Erfaringar og eksempel frå eit prosjekt om daglegliv i Trondheim.

Midt på 1990-talet gjennomførte eg eit historieprosjekt for Trøndelag Folkemuseum i Trondheim, om daglegliv i Midtbyen i Trondheim frå 1880 til 1950. Målet her er ikkje å presentere innhaldet i dette prosjektet. Eg skal ikkje fortelje om livet i veiter og gater i Trondheim i den perioden. Dei som vil vite meir om det, kan lese boka som vart utgitt frå prosjektet (Ingar Kaldal. Veit og gate. Daglegliv i Midtbyen i Trondheim 1880-1950. Universitetsforlaget 1997. Boka er utseld frå forlaget, men er enno å få kjøpt ved Trøndelag Folkemuseum i Trondheim). I staden skal eg prøve å formidle noen tankar og erfaringar eg har gjort meg under og etter dette prosjektet, om korleis daglegliv i by, bykultur og urbanitet kan studerast kulturhistorisk. Så er det å håpe at andre som prøver å gjere det, kan ha nytte av det eg fortel.
    Først vil eg innrømme at eg i mi tid som historikar har sysla meir med andre ting enn byliv. Eg har skrive om fabrikkliv og arbeidarhistorie, og i seinare år om daglegliv i skogsbygder - innimellom dette var eg altså eit par år innom dette prosjektet om daglegliv i Trondheim. I den samanhengen er det eit poeng når eg no skal snakke meir om måtar å analysere byliv på, enn om sjølve bylivet, at mye av det som er vorte skrive om dei områda eg har vore innom, har vore prega av tunge og fastgrodde oppfatningar og svært allmenne og til dels ahistoriske begrep. Tenk på kor vanleg det har vore å omtale "arbeidarkulturen" som om den var grunnleggande prega av solidaritet og  klasseidentitet – og av kamp for forandring. Av og til får ein det inntrykket at slike kjenneteikn nesten hører til begrepet "arbeidar", som fast og definitorisk kriterium. På liknande vis er "bygdekultur" og ruralitet ofte vorte framstilt som grunnleggande bunde til jorda og naturen, og prega av motstand mot endring. Byar og byliv har omvendt vorte sett som meir ekte og skikkeleg byliv – og urbant – dess meir det har vore prega av rike borgarar, handel og store pengar, store bygningar av stein og marmor, og ikkje minst: av rask forandring. At modernisering har skjedd lettare i byar og tradisjon har stått sterkare på landsbygda er ikkje lett å nekte for, men det er også noe som alt for ofte er vorte tatt for gitt, og for sjeldan verkeleg undersøkt. Den som har skrive historie om såpass ulike miljø som fabrikkgolv, bygater og skogsbygder, og samtidig sett etter mye av ”det same”, vil vanskeleg ha unngått å ta inn over seg kor dårleg dei allmenne begrepa ofte fungerer, viss ein vil få fram dei spesifikt historiske trekka ved livet i det miljøet ein skriv om.
    Eg skal prøve å reflektere omkring noen av dei begrepa vi gjerne bruker om bykultur og urbanitet, og samtidig fortelje litt om framgangsmåtar eg har brukt for å utforske dagleglivet i ei ein by.

    Ein kan nemne fleire slags kjenneteikn som gjerne blir trekt fram for å skilje det som er by, byliv og urbant frå det som ikkje er det, og noen er meir fruktbare og treffande enn andre:
    1. Lite problematisk er det å slutte seg til at byar er plassar med stor folkemengde og tett busetnad. Andre trekk som ofte kan hørast nesten like sjølvsagte, men bør undersøkast meir konkret før ein slutter seg til dei, er at byar har vore prega av samansett og mangfaldig befolkning - sosialt og kulturelt, og av stor mobilitet mellom folk - sosialt og geografisk. For det tredje er det ei vanleg oppfatningar at byar er prega av spesialisert arbeidsliv - i motsetning til det mangesysleriet ein er vant til å tenke seg hører bygda til, der dei same menneska veksla mellom mange typar arbeidsoppgåver. Ein treng ikkje påstå at det siste har vore like vanleg i byar som på landet, men når ein finn at også bymenneske har levd slik, bør ein tenke seg om før ein dermed ser dei som mindre urbane.
    2. Bykultur og urbanitet er ofte også vorte skildra som livsstil, og den som kjem frå landet, kjenner uttrykk som "å te seg bysens", både om byfolk og om andre som oppfører seg som byfolk. Men å gjere det til eit kriterium på kva som er urbant, fører lett til at ein resonnerer i sirkel. For da blir byliv liv i by, og bykultur kultur i by. Da blir parabolantenner og nymotens klede urbane - inntil dei blir vanlege på bygda. Og da blir dei enten sett som ikkje-urbane eller som teikn på at bygda er vorte urbanisert. Det var ein slik tenkemåte som låg til grunn da kinoar hadde vorte såpass fast assosiert med by, og definert som urbane, at kino på landet vart naturleg å omtale som bygdekino. Sjølvsagt er det rimeleg å snakke om noen fenomen som meir uløyseleg knytta til by, og som meir urbane, enn andre, som høgblokker, opera og asfalt (tja?). Men ein beveger seg ikkje mye mellom ulike tema og livsområde før det blir problematisk. Det skjer fort når ein omtaler "fint" språk, "fint" folk og "fine" manerar som noe urbant, for ikkje å seie når fabrikketableringar blir nemnde som teikn på urbanisering. Da kan ein fort komme i skade for å lukke augene både for det særpreget mange norske fabrikkmiljø fekk ved å vekse fram på landsbygda, og for korleis norske bygdekaksar utvikla sine eigne måtar å snobbe og ”vise seg” på, utan dermed å bli urbane.
    3. Ein tredje måte å definere bykultur og urbanitet på, er å sjå den som orientering mot byen. Da blir ikkje alt byliv bykultur. Men den som skodar mot byen etter forbilde, og apar etter byfolk, blir da urban. Da blir problemet at byfolk som drømmer om landet, blir ikkje-urbane. Slik tenker vi vel ofte, men også dette er det fruktbart å snu på av og til. For kva er meir urbant enn romantiseringa av livet på landet, og det trivelege arbeidet i skogen, og svermeriet for naturen, og drømmen om småbruket?
    4. Vidare er by og urbanitet også ofte vorte forbunde med forandring, framtid, modernitet: "The city is a metapher for social change, an icon of the present at the edge of transformation of the past into the future", skriv kulturforskaren John Rennie Short (J. R. Short. Imagined Country.Environment, culture and society. London og New York 1991, s. 41). Byliv er moderne, og moderniteten er urban, og byar er stader der alt nytt og moderne kjem først (og kjem det mye nytt tidleg i eit miljø, er det eit teikn på at det er vorte urbant). Slik har vi lett for å sjå det. Som alle dei andre tenkemåtane vi her har vore innom, er det noe sant i denne også. Men som utgangspunkt for historiske skildringar av bykultur er den lite fruktbart, like lite som den er det for den som leiter etter historiske særprega ved livet i ei bygd.

    Livet i ei skogsbygd skulle ein tru både låg langt unna og var forskjellig og til dels omvendt av livet i byar og fabrikkar. Men ein undersøker ikkje mye før ein finn at mye her har likna på trekk som ein har lett for å tenke på som noe som ”hører til” bylivet  og det urbane. Medan vi er vande med å sjå fleksibilitet og mobilitet som eit trekk ved moderne og urbane samfunn, ser det ut til at det har vore ein del av tradisjonen i skogsbygdene å leve eit fleksibelt liv, tilpasse seg marknader og nye arbeidsmulegheiter, flytte omkring og ikkje slå rot (meir om dette i innleiingsartikkel i Ingar Kaldal, Bo Fritzbøger, Ella Johansson, Hanna Snellman (red.) Skogsliv. Kulturelle prosesser i nordiske skogsbygder. Historiske Media, Lund 2000 (under trykking)). Dette handlar om ein fleksibilitet som også i mange nord-norske kystbygder kan ha vore ein del av dagleglivet ”frå gamalt”. Skal slike forhold få sleppe til når historia skal skrivast om livet i slike bygder, er det ein fordel om ein ikkje utan vidare ser det som noe som eigentleg hører til i andre kontekstar, som noe urbant som har forvilla seg til bygda, eller som har urbanisert bygda. Før ein slær det fast, bør ein i alle fall først undersøke om det verkeleg har komme frå byen, eller om det er eit trekk ved den bygda ein studerer, som ein da kanskje også oppdager har røter lenger tilbake enn ein trudde. På same måte er det viktig når ein vil skildre livet i ein by, at ein ikkje lukker augene for trekk ein elles er vand med å sjå på som bygdeaktige. Stabilitet, rotfeste og motstand mot forandring har t.d. prega både mange bymiljø og einsidige industristader, og treng såleis ikkje vere noen mindre naturleg del av ein bykultur enn av ein bygdekultur.
    Viss ein studerer livet i ein by på nært hald, og leiter etter ”det urbane”, bør ein altså vere budd på å finne ut at det kan ha arta seg på mange måtar, og at det har hatt mange ulike innhald og særpreg, som av og til vanskeleg let seg skildre godt med dei allmenne begrepa for ”urbanitet”. Låge trehus er ikkje nødvendigvis mindre urbane enn høge steinhus – det som gjer eit hus urbant, er bruken og konteksten, ikkje kva det er bygd av. Så også med folks forhold til ”naturen”: det var som del av byfolks liv at den vart eit romantisk tema. Akkurat det kjem eg tilbake til.

Måtar å studere kultur og daglegliv i by på:

Det lokale – som synsfelt og framgangsmåte
Når det gjeld forholdet til det lokale, er det her verdt å minne om ein kjent antropologisk måte å seie det på: dei studerer ikkje landsbyar, men kultur i landsbyar: i mitt prosjekt om daglegliv i Trondheim har eg heller ikkje studert byen, i alle fall ikkje som lokalsamfunn, og slett ikkje som lokal heilheit eller system. Eg har studert korleis noen tema og prosessar har arta seg i ein by. Eg har studert korleis folk brukte gatemiljøa, som offentlege rom, og m.a. korleis det i den delen av bylivet let seg skilje ut trekk som var kvinnelege eller mannlege. Dette kan ein studere som aspekt ved, eller trekk av, ein bykultur eller urbanitet, utan at det bildet ein gir, blir eit bilde av ”byen”, eller ”bykulturen”.
     ”Lokalt” kan brukast om eit emne eller eit objekt, slik som når ein skriv om livet i ein by, ei gate, ein bygard eller bydel, og ser desse emna som lokale einingar. Det kan ein meine at dei er fordi ein studerer dei som avgrensa einingar eller plassar, eller fordi ein ser dei som lokale i betydninga særprega, spesielle, uvanlege, noe for seg sjølv. Ein annan måte å bruke ”lokal ” på, er om synsfeltet og blikket, ikkje om det ein studerer, men måten ein studerer det på. Den lokale historia kan vere ein måte å studere sosialt og kulturelt liv på, der ein tydelegare enn elles får fram korleis ulike sider ved livet arta seg – og da uavhengig av om det ein studerer var lokalt eller ikkje i betydninga avgrensa, særprega, uvanleg eller individuelt. Her handlar ”lokalt” om synsmåtar som ofte også kan vere fruktbare å bruke for å studere elles allmenne, vanlege, utbreidde og ”store” (overlokale?) prosessar i historia på nært hald.
     Når det gjeld lokalsamfunn, kunne mye lokalhistorie ha godt av å bli lausrive frå ein utbreidd tendens til å ta lokalsamfunnets eksistens og totalitet for gitt (det er der, det gjenstår berre å oppdage det, og skrive om det). I staden bør ein ha det som eit ope spørsmål, og sjå om det ein finn, kanskje er det ein tenker med ”lokalsamfunn”, og i så fall også konkretisere kva slags samfunn det er, og korleis det er ”lokalt” samfunn. Kva er det som gjer den byen ein skriv om, til eit lokalt heile, og til ”lokalsamfunn” – eller ikkje? (mye lokalhistorie har som sitt utgangspunkt og legitimeringsgrunnlag at ho skal både oppdage, skildre og styrke lokal identitet, og det kan av og til bidra til at det ikkje er så lett å stille slike spørsmål, om dette ”lokale” har eksistert, og korleis det er vorte til – for det kan av og til også stri mot tanken om at det har vore der frå ei urtid, som noe opprinneleg, og ein gong reint og ekte).
     I lokalhistorias vandring frå bygda til byen kan mye tankegods ha vorte med på kjøpet, slik at det i lokale studiar i byar kan vere lett å bli leia til å skildre sosiale einingar, miljø, fellesskap, med briller som hentar fargane sine frå "tilsvarande" einingar frå bygda. Da kan bydelen, blokka og gatefellesskapen fort bli framstilt som ei urban grend. Og ein kan komme til å leite etter "lokalsamfunn" i byen som blir lokalsamfunn ved å likne på bygdelokalsamfunn.
     På den andre sida er det også fort gjort å la det framstå nesten som sjølvsagt at byliv har vore mindre prega av lokalisme og lokale identitetar og røter enn bygdelivet. Kanskje førte urbaniseringa mange stader heller til at røter til lokale miljø og plassar vart styrka – og da i fleire retningar, for det første ved at den som flytta til byen, først da for alvor "oppdaga" kor sterke band ein hade til ei heimbygd. Det var i byane den trongen fekk sine første organiserte uttrykk, gjennom heimbygdsforeiningane. For det andre vart det også mellom byfolk utvikla sterke identitetar til bydelar, gater og bestemte bygardar. Når gutegjengar frå ulike plassar i ein by mobiliserte til sine ”krigar”, er det lite grunn til å tru at kjenslene for kor ein "hørte til" var svakare enn det bygdefolk har kjent for sine bygder og grender. Og det er ingen grunn til å tru at slike kjensler var meir kunstig skapte eller konstruerte i ein by enn i ei bygd.
     I mitt prosjekt om daglegliv i Trondheim, valde eg å skrive om dei plassane det handla om, som møteplassar. Det hindrar ikkje at dei same plassane for mange også var både lokalmiljø og lokalsamfunn, der dei til og med både hørte til og dyrka sine røter. Men møtestadperspektivet gjorde det meir naturleg å trekke også andre aspekt sterkare inn i bildet: dei gatene og bymiljøa det handla om, var i stor grad plassar der folk kom og gjekk, og drog forbi og igjennom (kva kunne det kanskje også gi av nye innsikter om ein oftare prøvde ut fleire slike perspektiv også i lokalhistorie om bygder?)

Sjå betydningane ved det "ubetydelege"
Det sit ein "Skybert" (den leikekameraten Abert Åberg diktar opp når han leiker åleine) på kvar historikar si skulder, og kviskrar oss meir eller mindre umerkelege inn i øra kva som er viktig og ikkje å skrive om, kva emne som er "sentrale", og kva måtar vi bør skildre dei på, for å få fram det som "betyr" noe. Til denne stemma gjeld det å ha eit både sjølvstendig og etter mi meining kjettersk forhold.
     Ein kan skilje mellom fleire betydningar av "betydeleg". Noe kan skildrast som betydeleg ved at det har hatt eit stort omfang, at det har ruva kvantitativt i eit miljø eller samfunn. For det andre kan ein med å omtale noe som betydeleg, meine at det har hatt store og viktige konsekvensar, at det har vore årsak til viktige endringar. Ein tredje måte å snakke om at noe har hatt betydning på, er å vise korleis det gjennom tolkingar kan fortelje noe t.d. om interessante meiningsinnhald ved eit fenomen, eller at det uttrykker betydningar i ein kultur. Det siste er betydningar ein får fram ved å tolke noe aktivt. På denne måten kan det elles betydningslause også framstå som betydningsfylt, betydningsladd og betydningsforteljande. Og det som gjer det, kan ein like gjerne finne ved å granske det som elles blir sett som ubetydeleg. Det handlar om å ”desentrere blikket” – eg skal prøve å forklare nedanfor kva eg meiner med det.
     For å få fram dei sidene ved livet i ein by som ein vanskeleg får auge på ved å leite etter det som passer inn i dei generelle, store og ofte enkle og eintydige begrepa om kva by og urbanitet er, kan det vere nyttig å rette søkelyset "ut i krokane" av bylivet, bort frå ”det sentrale”, mot slikt som det elles er har lett for å bli lemna utanfor, fordi det er bagatellmessig, spesielt, trivielt eller uvanleg. Desentrerer ein leitinga slik, vil ein ikkje berre oppdage nye ting, ein vil også finne ut at det er mye som ikkje er viktig i kraft av utbreiing og omfang, heller ikkje som årsak til store forandringar, men som likevel kan fortelje mye interessant om det å leve i den byen ein studerer.
     Når eg kallar dette desentrering, er det fordi det er eit alternativ til sentristiske måtar å leite i spora frå fortida, der ein styrer blikket mot sider ved livet som ein på førehand har definert som sentrale. Det som styrer blikket slik, er ikkje sjeldan teoretiske konstruksjonar og tenkemåtar, t.d. slike som seier at livet i ein by er urbant når det er prega av steinhus, raske forandringar eller eit spesialisert arbeidsliv. Når ein vil skildre ein by som by, og helst som skikkeleg by, kan ”andre” sider ved livet i byen da lett ramle utanfor bildet, eller bli nemnt berre som perifere. Andre eksempel på likande sentrisme er viss ein i historiske studiar av arbeid skulle la seg styre av eit begrep "arbeid" som er fagarbeids- eller lønnsarbeidssentristisk. Da blir mye kvinnearbeid ikkje berre mindre "arbeid", men også mindre naturleg å legge vekt på i utforskinga av arbeidet si historie.
     Eg vil nemne eit eksempel på dette frå prosjektet om daglegliv i Trondheim. Her dumpa eg borti ei historie om ei mor som i 1930-åra hadde drive på med eit arbeid som i utgangspunktet kunne hørast ut som både trivielt, uinteressant og uviktig, og umiddelbart kanskje også som lite typisk "arbeid". Det handla om ei husmor som tente litt ekstra pengar på å tilby seg å rense andres slips. Denne historia kunne brukast på fleire måtar:
    1. Det ho handla om, var eit eksempel på kvinneleg mangesysleri i byen. Utan å ha undersøkt det meir systematisk er det vanskeleg å seie kor utbreidd det var, og kor mye det var del av eit mønster i det arbeidslivet kvinner tok del i i byen. Det spørsmålet ville det forsåvidt ha vore interessant å forfølgje, for det kunne ha nyansert førestillingar både om arbeidslivet i byen som spesialisert, og om kva kvinner gjorde av arbeid. Historia viser også korleis eit mangesysleri som ein elles ofte hører om som vanleg på landsbygda, og som ein kanskje kunne tru var importert med innflytting, hadde vakse fram midt i byen. Å rense slips var ei verksemd som henta næring frå forhold i byen som ein gjerne ser som urbane, for dess meir byen var prega av rikdom og klasseforskjellar, og dess meir moderne byen vart, dess meir marknad kan det ha vore for ei som kunne å rense slips. Ein kunne ha tolka det som uttrykk for at førmoderne former overlevde moderniseringa, men dermed ville ein ikkje ha sagt mange vettuge ord om fenomenet, bortsett frå å innlemme det i eit stort og vidt begrep "førmoderne", og eigentleg med det lagt tåke over dei trekka denne verksemda hadde, som del av eit moderne urbant daglegliv.
    2. For det andre, og til dels omvendt av denne måten å bruke historia på, kan ein tenke seg ei skildring av slipsrensinga som retta søkelyset mot det lokale, individuelle og spesielle ved ho. Da kunne ein gjere det til eit mål i seg sjølv å gi lesarar som kanskje kjende både miljøet og den kvinna det handla om, ei lokalt orientert historie om eit uvanleg arbeid som ei kjent kvinne i miljøet dreiv på med. Da ville også dei spesielle, kuriøse og kanskje eksotiske trekka ved historia ha fått ein eigenverdi som det første perspektivet neppe ville ha fått fram like godt. På ein måte ville dette vere typisk "lokalhistorisk", og da både fordi det kunne gjerast på ein måte som fekk fram det som "lokale" lesarar (konvensjonelt sett) er ute etter å få lese om, og fordi det handlar om ta vare på eit minne frå eit miljø noen kjenner, og hører til i, som sitt lokale miljø. Men det finst fleire måtar å utnytte det lokale ved ei slik historie på, som også kan ha interesse ut over "det lokale" (ein bør forresten ikkje tenke slik at "lokale" forhold er for "lokale" lesarar, eller at "lokalhistoriske" lesarar ikkje er interesserte i ”overlokale” spørsmål, og heller ikkje at "allment interesserte" er uinteresserte i å lære om lokale forhold - om dette finst mange fordommar).
    3. Ein kunne også gå inn på det uvanlege og spesielle ved historia for å få det til å kaste lys over spørsmål kan vere allment interssante (enda ein gong: det er ikkje det same som allment utbreidd eller generelt gyldig). Det innebar å tolke historia for å få fram meir enn både det som let seg føye inn i eit generelt mønster (t.d. kvinneleg mangesysleri) og det ein burde ta med for å få fram det lokale og individuelle ved historia. I forteljinga om slipsrensinga kom det også fram interessante ting om korleis ei bykvinne som hadde tilegna seg ferdigheiter i eit heilt spesielt arbeid, kunne utnytte ein flik av det mangfaldet av tenester som visse grupper i ein by var villig til å betale andre for å gjere for seg. Vidare fortel historia noe om korleis klasserelasjonar kunne arte seg i eit bysentrum der folk frå fleire klassar møttest i ein kompleks vev av sosiale relasjonar. Historia fortel også om korleis ei arbeidarkvinne som tok på seg å yte slike tenester for folk frå høgare sosiale klassar, gjorde seg tankar om moralske og kulturelle betydningar ved dei same relasjonane. Eit tema i historia handlar om korleis "fint" folk ikkje var finare enn at dei grisa til slipsa sine, og korleis dei som hadde råd til å kjøpe seg nye slips, heller betalte andre for å rense dei, medan arbeidsfolk kjøpte seg nye slips viss dei grisa dei til. Slik kan ein nøste i trådar i ei lita historie, som kan brukast til å få fram korleis kulturelle betydningar og meiningsinnhald vart konstituerte i dagleglivet i eit bymiljø, uavhengig av kor vanleg eller ikkje det ein utforskar, var.

La også store hendingar fortelje om meir enn seg sjølve
Ved å snu på denne tanken om å sjå etter fleire betydningar ved det "ubetydelege", og å desentrere blikket, kan ein også reflektere på likande måtar omkring korleis det som er sentralt, viktig og betydeleg - konvensjonelt sett - kanskje kan brukast på fleire måtar enn dei ein umiddelbart ser for seg. Det handlar m.a. om korleis store hendingar i eit miljø, kan brukast til å få fram meir enn hendinga i seg sjølv, og det som gjorde ho stor.
     Store hendingar, konfliktar, kriser, hendingar som har vore banebrytande eller avgjerande for utviklinga i eit samfunn, har som oftast etterlate seg store mengder kjelder, og det skal ofte ikkje mye fantasi til for å finne ut at dei kan fortelje om mye anna enn det som har gjort at kjeldene er vorte skapte, og tekne vare på. Samtidig har store hendingar lett for å virvle opp til overflata sider ved eit miljø som elles ligg i mørket, og kulturelle aspekt ved miljøet kan i slike situasjonar komme til uttrykk på måtar som til vanleg ikkje skjer.
 I prosjektet om daglegliv i Trondheim vart fleire emne granska ved å utnytte kjelder som eigentleg var biprodukt av "andre" saker. For å få det til, er det ikkje nødvendig å vite på førehand kor viktige dei hendingane ein utnytter, i seg sjølv har vore i byen si ”utvikling”, eller kor vanlege eller uvanlege dei var. Det kan like gjerne vere at dei får fram noe interessant fordi dei har vore uvanlege, gjerne eineståande. I vurderinga av kva slike saker ein vil "grave i", bør ein heller spørje seg om dei har etterlate seg av spor i kjeldene og arkiva, som kan tenkast å kaste lys over spørsmål ein er ute etter å finne svar på. Da kan det som har vore aldri så lite normalt, vanleg eller utbreidd, like fullt brukast til å få fram sider ved bylivet som det er allment interessant å få vite noe om.
     Eit eksempel på dette er ein situasjon som oppsto da kong Oscar kom til Trondheim for å vere med på opninga av Rørosbanen i 1877. Ein festkomité gjekk i god tid før den store dagen ut med eit opprop om at alle bebuarane i byen om at dei som budde i hovudgatene, skulle ha sine vindauge «illuminerede». I Trondheim var det frå gamalt (frå da byen vart bygd opp att etter ein storbrann sist på 1600-talet) eit skilje mellom dei særs breie hovudgatene (laga slik av brannvernomsyn) og dei smale veitene (smuga) som hadde prega byen frå middelalderen. No sist på 1800-talet budde mye arbeidsfolk og folk frå lågare sosiale grupper i veitene. Dei reagerte no på dette oppropet fordi det sa at berre folk i hovudgatene skulle ha vindaugene sine opplyste. Var ikkje folk frå veitene bra nok, var ikkje deira heimar verdt å vise fram ved å dra frå gardinene og la lyset stå på, skulle ikkje dei få vere med på å kaste lys over kongebesøket? Skulle dei haldast i mørket no også?
     Debatten etterlet seg eit avismateriale som viser korleis lys og mørke vart brukt som metaforar med fleire lag av betydningar, når fattigfolk no omkring 1880 begynte å seie offentleg at dei ville ”fram i lyset”. Forskjellen mellom lys og mørke vart ikkje berre forbunde med gate (lys, brei, open) og veit (trong og mørk), men med moral og umoral, trygt og utrygt, reint og skittent, rik og fattig, gamaldags og moderne, fortid og framtid. No når kongen kom til byen for å markere overgangen til ei ny tid teknisk og kommunikasjonsmessig, var det eit godt høve til å reise diskusjon om ikkje også gamle og rotfesta sosiale skilje burde kunne endrast på.
     Det desse kjeldene fortalde om frå bylivet i Trondheim, kunne også ha vorte granska først og fremst for å rekonstruere eit minne om ei stor hending for byen, revolusjoneringa av kommunikasjonsforholda mellom byen og hovudstaden, og eit viktig kongebesøk. Ved å bruke kapittelet til å få fram korleis lys og mørke var forbunde med fleire lag av betydningar, og korleis dette no var inne i ei brytningstid, let det seg også gjere å få ei lokal historie til å bli interessant som eir enn lokalhistorie. Det som her kom fram, kunne samanliknast med andre kjente situasjonar omkring i verda, der det til lys og mørke hadde vore knytta liknande betydningar. I fleire europeiske revolusjonar hadde lyset i bygatene vore forbunde med orden, kontroll og hyllest. I fleire opprør var det å knuse gatelykter ein måte å ikkje berre hindre politiet i sitt arbeid, men å ødelegge eit symbol for orden, makt og autoritet (og noen stader hengde pøbelen fienden i lyktestolpane).
     Å bruke store hendingar til å få fram i lyset (!) viktige kulturelle betydningar på andre plan enn hendinga umiddelbart skjedde på, kan såleis bidra til å gjere den lokale studien av livet i ein by allment interessant. Det inneber ikkje at det ein finn ut, treng å ha vore generelt utbreidd eller gyldig, verken for den byen ein skriv om eller for byar generelt. Om dei kulturelle betydningane til lys og mørke også kan arta seg på sine lokale måtar i Trondheim, er dei ikkje av den grunn mindre allment interessante å lese om, for den som vil vite korleis dette temaet kan ha arta seg i ulike historiske kontekstar.
     Ei anna sak eg har prøvd å bruke på liknande måte, er Minda-saka, eller ”pikesaken” som ho også er kjent som. Det var ei kriminalsak som virvla opp både moralske og politiske diskusjonar i byen. Ein haustmorgon i 1888 vart ei fjorten år gamal arbeidarjente funnen bevisstlaus utanfor apoteket på torget, og ført til fyllearresten av politiet. Kvelden før hadde ho vorte "henta inn" på apoteket av ein ung løytnant, og skjenkt full – og kanskje både bedøvd og seksuelt misbrukt. Saka vart lagt bort av politimeisteren, fordi han fann det vanskeleg å bevise at noe kriminelt hadde skjedd. Dette førte til debatt i byen, og til slutt til eit spontant gateopprør med steinkasting mot politimeisteren sitt hus, som så i sin tur førte til omfattande etterforsking frå politiets side.
     Det finst eit rikt materiale etter politiavhøra og debatten, både i politiet sine arkiv og byen sine aviser, som no i 1880-åra hadde etablert seg som talerør for kvar sine politiske parti. Dette har eg analysert ikkje først og fremst for å finne ut kva som skjedde, heller ikkje for å skrive kriminalitets- eller rettshistorie (som  materialet kunne gitt godt grunnlag for), men meir for å leite etter kulturelle meiningsinnhald og betydningar i avhøra, debatten og talemåtane. Da er det ikkje så avgjerande viktig å finne ut om det kjeldene fortel om, verkeleg hadde skjedd, som å finne ut kva det betyr at kjeldene fortel om det på bestemte måtar. Her gjeld det å utnytte kjeldene sine narrative sider. Kva grep, vektleggingar og uttrykksmåtar tekstane fortel med, kan brukast til å tolke fram kulturelle betydningar og meiningsinnhald. I dette materialet finst mange spor etter korleis t.d. kvinnelig og mannleg var assosiert med ulike meiningsinnhald, og korleis kjønn var forbunde med "gate", på varierande måtar  i ulike situasjonar (”gate” da som uttrykk for moralske betydningar). Både sjølve saka, debatten og demonstrasjonane var her hendingar som virvla opp interessante relasjonar i bykulturen, og som etterlet seg spor som den som tolkar dei, kan nøste fram fleire lag av betydningar frå. Også ”gata” kom i denne saka til å framstå med fleire betydningar, m.a. som arena for kvinneleg umoral, og som arena for nye måtar å ytre politisk misnøye på. Og i begge tilfelle opnar materialet for innsikt i viktige moralske og politiske brytningar og grenseflyttingar, som Trondheim var heimsøkt av i 1880-åra slik også andre byar var det (kapittelet om Minda-saka har eg fått lov av forlaget til å legge ut på Internet, på adressa: http://www.hf.ntnu.no/hist/ingar/Mindasaka.htm).

La det fleirtydige komme fram, som det
«Gate» (og forsåvidt «veit») er ikkje berre eit ord for fysiske flater, eller for eit rom som folk har brukt til å ferdast på mellom husa i byen. Til «gata» var det knytta betydningar og meiningsinnhald på fleire plan. ”Gata” var på fleire måtar motstykket til heimen, og det private.
     Ein vanleg måte å tenke på om kjønn i forhold til skiljet mellom privat og offentleg, er at det kvinnelege har vore knytta til det private, huset og innelivet, og at menn har hatt sine verkemder i det offentlige, fordi dei var ute i byen, brukte gatene, og kjørte hest og seinare bil. I dette prosjektet har det derimot komme fram i fleire kapittel at det var kvinnfolk som i praksis var mest ute i gatene i sine daglege verksemder: dei var meir rundt om kring i eit mangfald av ærend, og dei var ofte familiens offentlege representantar ute i byen.
 Samtidig var ”gata” også forbunde med negative meiningsinnhald, og da særleg for kvinner og jenter. Å gjere noe stygt vart ekstra stygt viss det utspelte seg på ”åpen gate”, og dobbelt stygt om det vart gjort av ei jente. Å drikke alkohol var forbode på ”åpen gate”, det gjaldt også gutar og menn, sjølv om det for dei var noe meir tvetydig. For jenter var det å bli kjent som ei som brukte ”gata” som arena for å knyte ”lauselege” kontaktar, eintydig forkasteleg.
     Men «gata» verka i noen situasjonar også forsterkande i positiv lei: I det nye politiske demokratiet som voks fram frå 1880-åra, vart det både viktigare og lovlegare enn før å vise offentleg at ein sto for ei meining som ikkje samsvarte med makthavarane sine. Og i gatene kunne ein vise både at mange sto saman om ei meining, at dei som gjorde det, heldt saman, og at dei hadde mot til å vise fram sine ansikt bak dristige meiningar. ”Gata” si betydning som metafor når det er snakk om demokrati har også nedfelt seg i uttrykk som «mannen i gata».
     Også til «veitene» har det vore knytta fleire og skiftande betydningar: tenk på korleis «veit» tidlegare vart assosiert med det mørke, det tronge, dystre, av og til også med umoral og sosiale problem. Seinare vart «veit» meir forbunde med nostalgi: det tronge – først i negativ forstand - vart no omdefinert til noe positivt, trongt var også tett, nært og triveleg. I ein historisk analyse av byliv og bykultur er det viktig å gi plass for både skiftande betydningar som har vore knytta til ”det same”, men også for at ”det same” kan ha hatt fleire betydningar og meiningsinnhald til same tid. Som Erling Sandmo har påpeikt, for ein historikar er ”det same” sjeldan akkurat det same (Erling Sandmo. Mer og mindre sannhet. I: Historisk Tidssrkift 3/1999, s.390ff). I erkjenninga av det ligg mye potensiale for historiske analysar.
     Dette er ei side ved dei analysemåtane som den nye kulturhistoria i seinare tiår har vore med på å opne for, og som mange ser meir som eit problem enn som eit potensiale. Eit eksempel på det er Inger Bjørnhaug si bokmelding om ”Veit og gate”, der ho argumenterer med at dess djupare ein grev i kjeldene og dess nærare ein tolker dei, dess færre betydningar bør ein som historikar stå att med (Inger Bjørnhaug. Bokmelding om "Veit og gate" i HIFO-nytt 4/1998, s.21)  Eg ser det annleis: dess nærare og grundigare ein tolker dei spora etter fortidig liv som finst i historiske kjelder, dess fleire lag av betydningar ved dei får ein ofte fram, og da er det viktig å la dei vere fleire, fordi det gjer den historiske forståinga av dei rikare. Det hindrar ikkje at dei ulike betydningane godt kan diskuterast i forhold til kvarandre, og at noen tolkingar kan vere meir fruktbare enn andre. Men at målet skulle vere å redusere betydningane til får og helst ei, er det lite grunn til å halde fast ved for ein historikar.
     Denne diskusjonen handlar om eit strev som har prega fleire historiefaglege retningar, og som har vore retta mot å få fram ”klåre” bilde av ”korleis det verkeleg var”. Ein måte å gjere det på, som har vore utbreidd m.a. i ein del sosialhistorie, er å lage store og eintydige begrep som ein innlemmer eller innordner dei empiriske funna i. Ein alternativ måte å streve etter klåre bilde, er heller å sleppe til nyansane og tolkingane, og dei betydningane som let seg tolke ut av eit materiale. Ofte er det som blir omtalt som klåre begrep, begrep som reduserer variasjonane, og dermed legg tåke over mye interessant i eit historisk miljø som ein vil skildre og forstå mest muleg av.

Historisere bykulturen
Ein hovudbodskap i dette innlegget er å få alle som syslar med byhistorie og bykultur til stadig å stille spørsmål ved kva bykultur er, og kva den inneheld. Dei trekka ved livet i ein by som det er fruktbart å karakterisere som bykultur, kan vere mange. Og ein bør aldri ta for gitt at dei finst. Oppgåva til byhistorikaren bør ikkje vere å oppdage bykulturen i ein by, men å finne ut om den fanst, og så vere open både for at den i så fall kan ha innehalde mye ulikt, og for at det den besto av, kan tolkast på fleire måtar.
     Dette inneber også at ein bør undersøke kva det ein ikkje umiddelbart ser som urbant og typisk bykultur, kan ha betydd i ein bykultur. Det har eg i prosjektet om daglegliv i Trondheim prøvd å gjere i eit kapittel om byfolks forhold til landet og naturen.
 Ei vanleg oppfatning om nordmenn er at vi aldri blir urbane, eller skikkelege byfolk. Og det ein da ofte får høre som argument, er at nordmenn er evig knytta til landet og naturen. Det ein da lett glømmer, er at det ofte er nettopp byfolk som har drømt mest romantisk om «naturen» og «bygda». Og da har dei gjort det som byfolk - ikkje som uforanderlege bygdemenneske. ”Bygda” og ”naturen” kan rett og slett tolkast som viktige tema i ein bykultur.
     Ein skikk mange trur byfolk har tatt med seg, eller lært, frå bygda, er å gå turar i marka – Bymarka (som svært mange byar har i ei eller anna form). I Trondheim var dette noe byfolk begynte med etter at dei hadde vorte nokså rotfesta som byfolk. Og dei som begynte med det på slutten av 1800-talet, var noen få eksklusive menn i byens øvste sosiale sjikt, byens elite.
     Liknande var det med skikken med å reise på «lainne’» om sommaren. Den vart frå slutten av 1800-tallet utbreidd til fleire grupper byfolk, men hadde tidlegare vore noe først og fremst rikfolk i byen dreiv med (det var neppe dei som sist hadde komme frå landsbygda av byfolket, og var mest prega av å vere det). Frå slutten av 1800-talet vart det starta feriekoloniar som skulle hjelpe også «ubemidlede» barn til å få del i dette meir og meir ”nødvendige” godet. For det var det. Å oppsøke bygda og naturen vart no meir og meir sett som både fornuftig og nødvendig, for å kunne leve eit sundt og moderne liv – som byfolk burde?
     Når ein spør byfolk kvifor dei drog på landet, handlar svaret ofte om byen. Fleire skildrar somarturane først og fremst som å «komme ut av byen», bort frå gatene, skiten, støvet, og ikkje minst, dei mørke og sollause veitene. Vekta ligg da på kva dei reiste frå, ikkje til. Motiva vart altså henta frå livet i byen, og dei vart utvikla i byen – som tema i bykulturen.
     Her er det verdt å tenke over at byfolks dyrking av natur og landsbygd ser ut til å ha auka på og vorte meir utbreidd i same periode som bygdefolk vart mye karikert som framande, raritetar, komiske figurar- gjerne oppsummert som «bønder i byen». Og dei – dei bøndene og det bygdefolket som var tema i dei forteljingane – sto da ikke for det reine, friske og sunne ved bygda og naturen, men heller for primitiv livsføring og lukt av fjøs – i negativ meining. Og «bøndene» vart snakka negativt om når dei viste seg i gatene med tydeleg bondsk habitt, og dialekt, eller når dei kjørte hest som la etter seg skit - i dei stadig reinare gatene, som var ”reine” på ein annan måte enn naturen på landet var det.
     Her er det fullt av doble meiningar og fleirtydig tale. «Bygda» vart på den eine sida tenkt som leverandør av forbilde, botemiddel og ressursar til forbetring, oppfrisking og modernisering av byen og bylivet. Samtidig vart bygda sett som motstykke til byen, som det «andre», det umoderne, det forlatte, det ein som bymenneske kunne spegle seg mot, og sette sitt moderne og framstegsprega liv opp imot. Begge delar ser nesten ut til å ha vorte forsterka i same perioden (kanskje var det muleg fordi den bygda og den naturen som i utgangspunktet kunne hørast ut som ”den same”, likevel ikkje var det det same).
     Vidare: som bygda og naturen var også veitene forbundne med fleirtydige meningsinnhald – og veitene hadde på fleire måtar noe med bygd å gjere. Veitene var som sagt tidlegare sett som dei mørke og sosialt dårlege sidene ved byen som mange brukte som grunn til å rette blikket bort frå byen og gatene, og til å reise «på lainne» om somaren. Dei same veitene bar i andre situasjonar også i seg dei mest bygdeaktige trekka ved byen. Der budde (lenge) flest nyinnflytta bygdefolk, og der sto trehusa med fleire arkitektoniske kjenneteikn som likna hus på landet. Seinare vart dei same trekka ved veitene romantiserte, til og med så sterkt at veitene for mange kom til å framstå som dei beste og trivelegaste plassane ein kunne bu i byen. Og dit flytta middelklassefolk da det for alvor vart populært å seie høgt at ein var «glad i byen og bylivet» (i 1990-åra).
     Så blir det eit spørsmål: skal nostalgiseringa av veitene tolkast som søking etter noe urbant eller etter noe ruralt? Viser det at nordmenn er bygdefolk, eigentleg? I min analysemåte blir dette feil måte å spørje på, for det ”rurale” ved trehusa i veitene fekk også sitt meiningsinnhald som del av ein bykultur, ikkje som import, eller som noe ”anna”. Når ”det same” dukkar opp i nye historiske samanhengar, er det ofte berre tilsynelatande det same. Når tekst blir brukt i nye kontekstar, får teksten også nye betydningar, ikkje frå konteksten, men frå måten teksten blir brukt på. Hadde ein gamal skogsarbeidar ein gong i våre dagar, like ved overgangen til 2000, komme inn på ein byrestaurant der økser, tømmersakser og andre skogsredskapar, eller fiskegarn, båtsutstyr, årer og teiner heng til pynt på veggane, ville han neppe ha kjent det att som del av sin eigen kultur, og heller ikkje som bygdekultur meir allment. Kanskje hadde han heller trekt på skuldrane og kommentert det som typisk «bysens» - og da ikke redskapane i seg sjølve, men det å henge dei opp slik, til pynt, på veggane i ein restaurant.
     Dette er eit eksempel på korleis kulturelle betydningar ikkje berre er, men stadig blir til, og at dei blir det ved å vere i bruk. Og brukt i nye kontekstar er det stadig ein sjanse for at ”det same” kan få nye betydningar, av og til med heilt andre meiningsinnhald enn det hadde i tidlegare kontekstar.  Så også med det ein tenker på som byaktig og urbant. Før ein veit ordet av det, er det ikkje det lenger, eller det er det med nye meiningsinnhald.
     Det er mange måtar å vere bymenneske og urban på. Ein som er interessert i korleis det har arta seg til ulike tider og i ulike kontekstar, bør spandere på seg eit såpass fleksibelt og ope perspektiv at ein slepp å bruke energien på å avgjere om det er meir eller mindre urbant å leve i blikkskur omkring storbyane i Brasil eller i nærleiken av marmorfasadane i London og Wien, eller i ei trehusprega veit i Trondheim. Og ein må kunne sjå etter urbane trekk ved livet i Hammerfest, same kor mye det umiddelbart sett liknar meir på livet på Hammarøya enn i Hamburg. For det tredje må ein aldri tru at alt liv i byar best let seg skildre ved å karakterisere det som urbant. Det finst alltid trekk også ved livet i byar som har meir å gjere med andre ting, t.d. med at det skjer framfor ein TV- eller dataskjerm, enn med at det går føre seg i ein by. Sjølv det minst urbane hører med i ei byhistorie, slik også det minst ”lokale” hører med i god lokal historie.